সেউজী ধৰণী
এবিধ
মেৰুদণ্ডহীন প্রাণী আৰু শস্য শ্যমলা বসুন্ধৰা
ডঃ চাদিকুল
হুছেইন
আজিৰপৰা ৭৬
বছৰৰ আগেয়ে অর্থাৎ ১৯৩৯ চনত Evelyn Barbara Balfour নামৰ এগৰাকী বৃটিছ ৰমণীয়ে তেখেতৰ বান্ধৱী Ryan
Nelson সৈতে মিলি ইংলেণ্ডৰ Haughley Green নামৰ
ঠাইত নিজৰ পামত এলানি পৰীক্ষা আৰম্ভ কৰিছিল। পাছলৈ Haughley Experiment নামেৰে জনাজাত হৈ পৰা এইলানি পৰীক্ষা যিকেইটা
কাৰণত আজিও বিখ্যাত তাৰ ভিতৰত প্রথমটো কাৰণ হ’ল এই লানি পৰীক্ষা আছিল বিশ্বৰ
প্রথমটো বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষা য’ত জৈৱ কৃষি পদ্ধতিৰ লগত ৰাসায়নিক সাৰ আদিৰ প্রয়োগেৰে কৰা
কৃষিৰ এক তুলনামূলক অধ্যয়ন কৰা হৈছিল। দ্বিতীয় কাৰণটো হ’ল--- জৈৱ
কৃষি পদ্ধতিয়ে মাটিৰ স্বাস্থ্য অটুট ৰখাত কি দৰে সহায়
কৰে তাক পৰীক্ষা লানিৰ প্রথম চাৰিটা বছৰৰ ফলাফলে অতি স্পষ্ট ৰূপত দেখুৱাই দিয়াৰ
পাছত বহুতো কৃষি বিজ্ঞানী জৈৱ কৃষিৰ প্রতি আগ্রহী হৈ উঠে আৰু এই ধাৰাৰ কৃষি
পদ্ধতিৰ প্রচাৰ তথা প্রসাৰৰ বাবে ১৯৪৭ চনত ইংলেণ্ডত Soil
Association নামেৰে এটি অনুষ্ঠানৰ জন্ম
দিয়ে। তৃতীয় কাৰণটো হ’ল প্রায় চল্লিছ বছৰৰ ধৰি চলা এই পৰীক্ষাৰ অন্তত বিজ্ঞানীসকলে বুজি উঠে যে জৈৱ কৃষিৰ বাবে মাটিৰ গুণাগুণ যিবোৰ কাৰণত অটুট থাকে তাৰ ভিতৰত এক প্রধান কাৰণ হ’ল অতি নিমাখিত যেন লগা এবিধ মেৰুদণ্ডহীন প্রাণী —কেঁচু ।
কেঁচুৱে মাটিৰ গুণাগুণ তথা উর্বৰা শক্তি বৃদ্ধি কৰাৰ বিষয়ে
কৃষকসকল অতীজৰে পৰা জ্ঞাত। সেয়ে
কেঁচুক কৃষকৰ বন্ধু বোলা হয়। মাটিত কেঁচুৰ বিভিন্ন কাৰ্য-কলাপ লক্ষ্য কৰি ডাৰউইনে
প্রাণীবিধক “Nature’s Plough” বুলি অভিহিত
কৰাৰ লগতে কৈছিল- "It
may be doubted whether there are many other animals which have played so
important a part in the history of the world, as have these lowly organized
creatures." । হয়, আমাৰো কবলৈ মন যায় যে সৃষ্টিকর্তাই এটুকুৰা মাটি জীৱকুলৰ উপযোগী কৰি তুলিবলৈকে যেন এই নিমাখিত
প্রাণীবিধক সৃষ্টি কৰিলে। বিভিন্ন অধ্যয়নৰ অন্তত বিজ্ঞানীসকলে মতপোষণ কৰিছে যে এই
ধৰাত কেঁচু ২০ লাখ বছৰৰ পুৰণি বাসিন্দা আৰু সেই তেতিয়াৰে পৰা ইহঁতে নিজ গৃহৰ ভিতৰত
অবাধে বিচৰণ কৰি থকাৰ লগতে জৈৱ আৱৰ্জনাবোৰ ভক্ষণ কৰি বিষ্ঠাৰ মাধ্যমেৰে সমস্ত জীৱকুলক
পৃথিৱী নামৰ এই সেউজীয়া গ্ৰহটোত বৰ্তি থকাত সহায় কৰি আছে । শুনিবলৈ আচৰিত যেন লগা এই সত্যটো বিজ্ঞানীসকলে অনেক গৱেষণাৰ পাছত ঠাৱৰ কৰিছে ।
সেয়ে ‘সেউজ বিপ্লৱ’ৰ পাছত ক্ৰমে ৰুগীয়া হৈ পৰা কৃষি ভূমিৰ স্বাস্থ্য পুনৰ সুস্থ
কৰিবলৈ Haughley Experiment আৰু তাৰ পাছৰ
পৰীক্ষাসমূহৰ ফলাফলে ক্রমে গুৰুত্ব পাবলৈ ধৰিলে। ইয়াৰে ফলশ্রুতি হিচাপে আজি
সমগ্ৰ বিশ্বতে কেঁচুৱে প্রধান্য পাবলৈ লৈছে। Amy Stewart নামৰ এগৰাকী বিজ্ঞানীয়ে কৈছে “... They spend their lives in a kind
of active meditation, working through the detritus in which they live the bits
of leaves and grass and particles of soil. For a being with such a simple brain, a worm seems, in this
way, almost thoughtful ।” কেঁচুৰ প্রতি
জাগি উঠা এই প্রীতিৰ বিষয়ে জনাৰ আগেয়ে মাটিৰ বিষয়ে কিছু কথা জানি ল’ব লাগিব ।
মাটিৰ সৃষ্টি
সৃষ্টিৰ আদিতে
পৃথিৱী নামৰ এই গ্রহটোত মাটি নাছিল। এক জলন্ত পিণ্ড ৰূপে থকা গ্রহটো যেতিয়া শাঁত পৰি
আহিল তেতিয়া ওপৰৰ ভাগটো শিলাখণ্ড হৈ পৰিল। এই বিশাল শিলাখণ্ডৰ ওপৰত ৰ’দ-বতাহ-বৰষুণৰ
উপস্থিতিত নানান ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ক্রিয়া ঘটিবলৈ ল’লে, যাৰ বাবে শিলাখণ্ডবোৰ ভাগি
সৰু সৰু টুকুৰাত পৰিণত হৈ খনিজ পদার্থ ৰূপে পৃথিৱীৰ খোলাটোৰ ওপৰত তৰপে তৰপে জমা হ’বলৈ
ধৰিলে । শিলৰ এই সৰু টুকুৰাবোৰৰ মাজত সৃষ্টি হোৱা খালি ঠাইবোৰ বায়ু
আৰু পানীয়ে দখল কৰিলে । বহু হাজাৰ বছৰ ধৰি চলি থকা এই প্রাকৃতিক কার্যৰ বাবে শিলৰ
টুকুৰাবোৰ ক্রমে অৱক্ষয় হৈ গৈ থাকি অতি ক্ষুদ্র ক্ষুদ্র কণিকাত পৰিণত হ’ল। এই কার্য চলি থকাৰ সময়তে শিলাখণ্ডবোৰত
শেলুৱৈ জাতীয় কিছুমান উদ্ভিদৰ আবিৰ্ভাৱ হ’ল । জৈৱ পদার্থৰে গঠিত এই শেলুৱৈবোৰো অৱক্ষয়
কার্যৰ বাবে শিলৰ ক্ষুদ্র কণিকাবোৰৰ লগত মিহলি হৈ পৰিল । পাছলৈ এই তৰপটোত নানা বিধ
অণুজীৱৰ আবির্ভাৱ হ’ল যিবোৰ জৈৱ পদার্থৰ পচন ঘটাত প্রত্যক্ষ কিম্বা পৰোক্ষ ভাবে
সহায়ক হৈ পৰিল । কালক্রমত তৰপটোৰ ওপৰৰ অংশত আন উদ্ভিদ গজিব ধৰিলে আৰু পৃথিৱী নামৰ
এই গ্রহটো সেউজীয়া হৈ উঠিল । আজি আমি পৃথিৱীৰ খোলাটোৰ ওপৰৰ এই অংশটোক য’ত ঘাহঁ-বন,
গছ-গছনি আদি দেখিবলৈ পাওঁ সেই অংশকে ‘মাটি’ বুলি কওঁ। আনহাতে মাটি গঠনৰ প্রক্রিয়া
অনুসন্ধান কৰি বিজ্ঞানীসকলে কৈছে যে মাটি হ’ল -Dynamic natural
bodies having properties derived from the combined effect of climate and biotic
activities, as modified by topography, acting on parent material over time ।
তেখেতসকলৰ মতে মাটি হ’ল খনিজ আৰু জৈৱ পদার্থৰ এটা মিশ্রণ য’ত বায়ু, পানী আৰু অসংখ্য
জীৱ-অণুজীৱৰ উপস্থিতিত উদ্ভিদ জগতখন ঠন ধৰি উঠিছে । সেয়ে মাটি বুলিলে আমি কেৱল জৈৱ
আৰু অজৈৱ পদার্থৰ এক নিৰ্জীৱ মিশ্রণ বুলি ভাবিলে ভুল কৰা হ’ব । এই মিশ্রণৰ লগত
বায়ু, পানী আৰু অসংখ্য জীৱ-অণুজীৱও মিহলি হৈ আছে যিবোৰৰ বাবে মাটিক এক ‘সজীৱ’
পদার্থ বুলি কোৱা হয় ।
মাটিৰ বিভিন্ন স্তৰ
মাটিৰ গঠন
প্রক্রিয়াৰ বিষয়ে অনুসন্ধান কৰোঁতে বিজ্ঞানীসকলে দেখিলে যে প্রাচীন শিলাখণ্ডৰ
অৱক্ষয়ৰ বাবে পৃথিৱীৰ খোলাটোৰ ওপৰত বহুকেইটা তৰপ সৃষ্টি হ’ল । ইংৰাজীত horizon বোলা হয় এই তৰপবোৰক ওপৰৰপৰা ক্রমে O,A,B,C আৰু R নাম দিয়াৰ লগতে এই তৰপবোৰকো অধ্যয়নৰ বাবে সৰু
সৰু ভাগত ভাগ কৰা হৈছে । ওপৰৰ
O horizon-টো প্রধানকৈ
মৃত জীৱ-তৰুৰ অৱশিষ্ট নাইবা পচিবলৈ ধৰা অংশৰে গঠিত । ক’লা বৰণৰ এই তৰপটো প্রায় ২
ইঞ্চি মান ডাঠ । এই তৰপটোৰ ঠিক তলতে থকা পাতল মুগা বৰণীয়া তৰপটোক A horizon বা top soil কোৱা হয় । এই তৰপটো ৮-১০ ইঞ্চিমান ডাঠ । খনিজ আৰু জৈৱ পদার্থ মিহলিহৈ থকা এই তৰপটো অসংখ্য অণুজীৱৰ বাসস্থান । এই অণুজীৱবোৰে
মৃত উদ্ভিদ কিম্বা প্রাণীৰ দেহৰ ওপৰত কেতবোৰ জটিল জৈৱ-ৰাসায়নিক ক্ৰিয়াৰ সংঘটিত কৰে,
যাৰ বাবে এইবোৰ পচি মাটিত থকা খনিজ পদার্থৰ লগত মিহলি হৈ পৰে । অণুজীৱৰবোৰৰ উপৰিও
বহুতো ক্ষুদ্র জীৱ যেনে: কেঁচু, কুমটি, পৰুৱা আদিও এই তৰপটোত পোৱা যায় । ইয়াৰ তলৰ
তৰপটোক B-horizon বা sub-soil কোৱা হয়। এই তৰপটোত জৈৱ পদার্থ বিশেষ
নাথাকে । তাৰ পৰিবর্তে পানীত সহজে দ্ৰৱীভূত হোৱা খনিজ পদার্থৰ লগতে বোকাৰ কণিকাবোৰ
ইয়াত জমা হয় । ইয়াৰ তলৰ তৰপটোক (c-horizon) parent material বা আধাৰ শিল বুলি কোৱা হয় । একেবাৰে তলৰ শিলা খণ্ড অর্থাৎ R-horizon –ৰ অৱক্ষয়ৰ বাবে
ভাগি পৰা শিলৰ টুকুৰাৰে এই তৰপটো গঠিত হৈছে । তলৰ শিলা খণ্ডবোৰ আকাৰত ডাঙৰ । ওপৰৰ
তৰপৰ শিলবোৰৰ দৰে এইবোৰ খান্দি উলিয়াব
নোৱাৰি ।
মাটিৰ উর্বৰতা
উৰ্বৰ বা
সাৰুৱা মাটি বুলিলে আমি এনে এটুকুৰা মাটিক বুজিম য’ত উদ্ভিদৰ শ্রীবৃদ্ধিৰ বাবে
প্ৰয়োজনীয় পোষক দ্রব্যৰ উপৰিও বায়ু আৰু পানী সহজে উপলব্ধ হৈ থাকে। পৰীক্ষাৰদ্বাৰা
দেখা গৈছে যে পোষক দ্রব্য হিচাপে উদ্ভিদক ২০ বিধমান মৌলৰ আৱশ্যক হয় । ইয়াৰে কাৰ্বন,
অক্সিজেন আৰু হাইদ্র’জেন বায়ু আৰু পানীৰপৰা পায় । আনহাতে বায়ুমণ্ডত যথেষ্ট পৰিমাণে
নাইট্র’জেন পোৱা যায় যদিও উদ্ভিদে এইবিধ পোষক দ্রব্য বায়ুৰপৰা পোনে পোনে আহৰণ কৰিব
নোৱাৰে; মাটিৰপৰা পায় । আন মৌলবোৰৰ উৎস হ’ল আধাৰ শিল। মাটি গঠনৰ সময়ত আধাৰ শিলৰ
অৱক্ষয় ঘটি বিভিন্ন মৌল খনিজ পদার্থ হিচাপে পৃথিৱীৰ খোলাত জমা হ’বলৈ ধৰে । আনহাতে top soil-ত থকা অণুজীৱবোৰে মৃত উদ্ভিদ কিম্বা প্রাণীৰ
দেহৰ জৈৱ অংশত ক্রিয়া কৰাৰ বাবে এইবোৰ পচিবলৈ ধৰে আৰু অৱশিষ্ট ভাগ কেতবোৰ জটিল
জৈৱ-ৰাসায়নিক প্রক্রিয়াৰ বাবে জৈৱৰপৰা অজৈৱ ৰূপলৈ পৰিবর্তন হৈ মাটিত থকা খনিজ
পদার্থৰ লগত মিহলি হৈ পৰে । পানীত দ্ৰৱীভূত এনে খনিজ পদার্থবোৰ উদ্ভিদে পোষক দ্রব্য ৰূপে আহৰণ কৰে । সেয়ে এইটো স্তৰত অর্থাৎ top soil-ত জৈৱ পদার্থৰ পৰিমাণ বেছি হ’লে মাটিত পোষক দ্রব্যৰ
পৰিমাণো বৃদ্ধি পায় । তদুপৰি অণুজীৱবোৰে নিৰ্গত কৰা আঠাজাতীয় পদাৰ্থ কিছুমানৰ
বাবে মাটিৰ ক্ষুদ্র কণিকাবোৰ ইটোৰ লগত সিটো টানকৈ লাগি ধৰে। এনে হোৱাৰ বাবে কণিকাবোৰৰ মাজত
ক্ষুদ্র নলী
গঠন হয়। কৈশিক নলী (capillary tube) নামৰ এই নলীবোৰৰ মাজেৰে বতাহ আৰু পানী চলাচল
কৰিবলৈ সুচল হয় বাবে মাটিৰ গুণাগুণ ভাল হয়। পোষক দ্রব্যৰে চহকী এনে মাটিকে আমি উর্বৰ বা সাৰুৱা মাটি বুলি কওঁ । অণুজীৱবোৰৰ
উপৰিও মাটিৰ এইটো স্তৰত বিভিন্ন পোক-পৰুৱা, কেঁচু-কুমটিয়ে বাস কৰে । মাটিৰ অন্তৰ
ভাগত এনেবোৰ প্রাণীৰ চলা-ফুৰাৰ কাৰণে মাটিৰ গুণাগুণ অধিক উন্নত হয়, যাৰ বাবে কৃষি
কার্য সুচল হৈ পৰে । অৱশ্যে পৃথিৱীৰ খোলাটো উর্বৰ হৈ উঠিবলৈ বহু বছৰৰ প্রয়োজন
হ’ল । বিভিন্ন পৰীক্ষাৰ দ্বাৰা বিজ্ঞানীসকলে ঠাৱৰ
কৰিছে যে এবছৰত এনে সাৰুৱা মাটিৰ ০.০০১৮ – ০.০৩১৫ ইঞ্চিৰ এটা প্রলেপ গঠন হয়।
অর্থাৎ প্রায় ৩০০ – ৮৫০ বছৰ জুৰি চলি থকা এক অবিৰত প্রাকৃতিক কার্যৰ বাবে পৃথিৱীৰ
খোলাটোত এক ইঞ্চিৰ এটা Top soil ৰ স্তৰ গঠন হয় ।
মাটিৰ বিষয়ে
কৰা এই আলোচনাৰপৰা বুজিব পৰা গৈছে যে- ১) শ্রীবৃদ্ধিৰ বাবে উদ্ভিদে প্রধানকৈ top soil-ৰপৰা পোষক দ্রব্য
আহৰণ কৰে । ২) মাটিৰ এইটো স্তৰত থকা অণুজীৱ আৰু জৈৱ পদার্থৰ মাজত সংঘটিত হোৱা
জৈৱ-ৰাসায়নিক ক্রিয়াৰ বাবে মাটি উর্বৰ হৈ উঠে । ৩) মাটিত থকা কেঁচু-কুমটি- পৰুৱা
আদি প্রাণীবোৰে উর্বৰ মাটিক কৃষিৰ উপযোগী কৰি তোলাত অহৰহ সহায় কৰি আছে । ৪) মাটিৰ
সাৰুৱা top soil-ৰ স্তৰটো গঠন হ’বলৈ বহু বছৰৰ প্ৰয়োজন হৈছে ।
এইখিনি
তথ্যৰপৰা এটা কথা স্পষ্ট হৈছে যে মাটিৰ top soil নামৰ স্তৰটো আমাৰ এক আপুৰুগীয়া
সম্পদ । এই সম্পদৰ ক্ষয়-ক্ষতিৰ অৰ্থ হ’ল পৃথিৱী নামৰ এই গ্ৰহটোৰ জীৱকুল বিপদাপন্ন
হোৱা । সেয়ে বিজ্ঞানীসকলে সকীয়াইছে “No soil, no life”। কিন্তু আজি
বিভিন্ন কাৰণৰ বাবে এই আপুৰুগীয়া সম্পদ ধংসৰ মুখত পৰিছে । বিজ্ঞানীসকলে দেখিছে যে যিবোৰ কাৰণৰ
বাবে top soil –ৰ ক্ষতি সাধন হৈছে তাৰ ভিতৰত কৃষি কাৰ্য অন্যতম আৰু সেউজ বিপ্লৱৰ
পাছৰপৰা এনে ক্ষয়-ক্ষতিৰ পৰিমাণ অধিক খৰতকীয়া হৈছে । ইতিমধ্যে সেউজ বিপ্লৱৰ পূর্ণ
কবলত পৰা বহু অঞ্চল অনুৰ্বৰ কৃষি ভূমিত পৰিণত হৈছে । এনে এক বিপৰ্যয়ৰপৰা সেউজী ধৰণীখনক
ৰক্ষা কৰিবলৈ বিজ্ঞানীসকলে বহুতো দিহা-পৰামর্শ আগবঢ়াইছে । তাৰ ভিতৰত এটা
গুৰুত্বপূর্ণ পৰামর্শ হৈছে- প্রচলিত কৃষি পদ্ধতিৰ পৰিবর্তে জৈৱ কৃষি পদ্ধতি অৱলম্বন
কৰা, য’ত মাটিৰ স্বাস্থ্য অটুট ৰাখিবলৈ জৈৱ সাৰৰ ওপৰত অধিক নির্ভৰ কৰা হয় । প্রচলিত
কৃষিত ব্যৱহাৰ কৰা অজৈৱ সাৰৰ বাবে উদ্ভিদৰ পুষ্টিসাধন হয় যদিও এনে সাৰৰ ওপৰত
অত্যাধিক নির্ভৰ কৰাৰ বাবে মাটিৰ স্বাভাৱিক গুণ নষ্ট হ’বলৈ ধৰিছে । ইতিমধ্যে বিজ্ঞানীসকলে বহু কেইবিধ জৈৱ
সাৰৰ সন্ধান পাইছে যিবোৰৰ প্রয়োগৰ বাবে মাটিৰ স্বাস্থ্য উন্নত হয় । আনহাতে মাটিৰ
উর্বৰতা শক্তি বৃদ্ধি কৰিবলৈ কৃষকসকলে অতীজৰে পৰা বহুতো ব্যৱস্থা গ্রহণ কৰি আহিছে । উদাহৰণ হিচাপে ‘পচন সাৰ’, ‘পাম সাৰ’ আদিৰ
কথা উল্লেখ কৰিব পাৰি । পাছলৈ এনেবোৰ সাৰৰ উন্নতি সাধন কৰি অধিক ফলপ্ৰসূ কৰি তোলা
হৈছে। কিন্তু এনে সাৰ প্রস্তুত কৰিবলৈ বহু সময়ৰ আৱশ্যক হয় । সেয়ে তুলনামূলকভাৱে কম
সময়ত প্রস্তুত কৰিব পৰা জৈৱ সাৰৰ বিষয়ে অনুসন্ধান কৰি বিজ্ঞানীসকলে Haughley Experiment-ৰ ফলাফলৰ আঁত ধৰি ‘কেঁচুসাৰ’(Vermicompost
) নামৰ এবিধ উত্তম জৈৱ সাৰ প্রস্তুত কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে । কেঁচু ব্যৱহাৰ
কৰি অতি সহজে প্রস্তুত কৰিব পৰা এইবিধ সাৰ ইতিমধ্যে কৃষকৰ গ্ৰহণযোগ্য হৈ পৰিছে । আনহাতে
এইবিধ সাৰৰ গুণাগুণলৈ লক্ষ্য কৰি সকলোবোৰ
জৈৱ সাৰৰ ভিতৰত ‘কেঁচুসাৰ’ উৎকৃষ্ট বুলি
বিবেচিত হৈছে ।
[আগলৈ...]
[আগলৈ...]
Part-III http://sadik2crs.blogspot.in/2015/11/on-earthworm_17.html
ম’বাইল: ৯৪৩৫১৩৫৬৩১
No comments:
Post a Comment